RUH NATNA TLANGLAWN


Dr. H.Lalnghakliana

Khawvel history thui tak han chhuikir a, mihring te’n natna chi hrang hrang kan vei thin te leh indona a hliam nasa tak tak an tuar thin te han ngaihtuah chang hian engtin tak lo in enkawl thin maw? Lo in enkawl thei ta pawh ni sela tunlai thiamna nasa tawh tak la awm loh hun lai te a ni vei nen, mihring te kan la damchhuak zel a thilsiam zinga chungnung ber kan la ni ta zel mai pawh hian ngaihtuahna a ti thui ve thei khawp mai.

Khawvel (Earth) lo indin tanna pawh hi mithiam te chuan rei tawh tak ni in an sawi a, evolution ring ho phei chuan chhut thui veng veng tak an ni. Tunlai damdawi thiamna modern medicine kan tih mai hi kum 150 atang a200 vel chauh a upa a la ni nghe nghe a, industrial revolution khan a rawn nghawng chho ve a ni. Heng revolution te a lo chhuah hma pawh khan eng eng revolution emaw chu a awm ve tawh fo, mahse thiamna a lo sang chho ta thut mai hi thilmak tak a tling reng a ni. Mizote phei hi chu kan lo chawr chhuahna bulbalah kan chiang lo hle nghe nghe a. Tun hun atanga kum 500 vel kha chiang takin hre leh thei ila chuan a ngaihnawm thei ngawtin ka ring. Hnam naupang te kan ni chung hian thiamna lamah ke kan pen ve mek zel a, khawvel hmasawnna kan um ve lawp lawp chu a nih hi.

Kan thupui ah lut ila. Ruh natna hrang hrang hi kan hmelhriat ve fur tawhin ka ring a, mahse hnam naupang tih takah medical term mumal kan neih loh avangin sap hovin prolapsed disc an tih pawh hi saitika , caitica, ruh chawr, ruhno chawr etc etc tiin kan sawi duah a, a mumal lo thei hle. He natna hi a tam ve viau mai a, Hnungzang ruh lungrem ang mai a in chherchhuan thla karah hian thil dup/nem tak shock absorber a awm ve a, chu chu a hrisel lohva a tawlh chuan spinal cord a nek na ta thin a ni. Chu shock absorber chhia chu zai a paih a ngai thin a ni. Thenkhat chuan a dam thei tawh lo niin an ngai thina , a dam thei a, a hlawhtling thei hle a ni tih hriat a tha. A case a zirin a har deuh te , a dam har deuh te, zai kher ngai lo chi te pawh a awm thei a. Zai ngai lo tak zai a nih te hian a nih tur ang a ni lo thin a ni. Tin kan hriatna thazam ropui ber spinal cord khawih tel angaih thin avangin tihsual zauh palh pawh thil awm thei tho a ni a, fimkhur taka zai chuan hei hi a pumpelh theih a ni.

Mizote’n ruh natna kan hriat tlanglawn deuh pakhat chu Ngalnget (osteomyelitis) hi a ni . 1831 khan Nathan Smith a chuan he natna hi nasa takin a zir chiang a , lehkha pawimawh te a ziak a, a enkawl danah hma kan sawn phah ta hle a ni. Tin Indopui pahnihna atang khan hliam tam tak tak enkawlna atang te in ruh tliak , infection leh a beh bawm enkawl danah revolution a thleng a ni ber mai . Hemi hmalam kum sang tam tak ral tawhah khan engtin tak lo tuar thin maw? An lo va khawngihthlak thin awm em !.Amaherawhchu thil reng reng hi a hun lai chuan vanglai nei theuh a ni a. Mesopotamian civilization te, Greek civilization te kan hriat rual rualin Tualte vanglai pawh ka lo nei ve tho tih hriat a tha. A hunlai chuan engkim mai hi a theih ve vek zel chu a nih hmel. Ruhnget (ngalnget) kan tih mai hi natna hrikin ruh chhungah bu a khuar vang a ni a, ruh kha a ei chhia a, hnai te siamin ruh kha a lo thi a, a uih vut vut a, a lo tliak a, enkawl har takin a siam ta thin a ni. Thisen a natna hrik pawisawi manglo ni a hriat te chu kan taksa a chak loh deuh avangin ruh hmun thenkhatah bu an khuar thei thin a ni. Tunlai hi chuan kan ei te a lo tha a, hrisello lutuk kan tlem tak avangin he natna hi a vang ve ta deuh niin a lang. Amaherawhchu ruhtliak leh pem atangin a insiam ve thei tho a, tun thleng hian he natna hi buaipui tham chuan a la awm ve reng a ni.

Ruh natna chi hrang hrang hi khawvel hmun hranghrangah hian kan hnam zia leh Genetic hrang ang zelin a in ang lo ve diah thei. Alkaptonuria tih natna te hi South India lamah chuan a awm ve nial a, Mizo zingah chuan kan tlem hle awm e. Tin skeletal fluorosis te pawh hi Mizoramah hi chuan kan la nei ve lova-Andhra Pradesh velah khu chuan Malaria ang maiin a tam a ni.

Ruh natna ah chauh ni lo, accident vanga tha na, ruh tliak etc. tih lovah chuan kawng leh hnungzang ruh na hi a tam pawl ber a ni awm e. Mizote pawh hian kan nei nasa ber. Khawi ilovah free clinic te’n kan han zin chhuak ve a, kawngna hi a tam ber chu a ni ang. Kawngna hi ruh pian dan fuh lo hrim hrim avangin a awm thei a, rit kan chawi nasat lutuk vang in a awm thei a, rit lak dan diklo avangte, thut dan diklo avangte, mut dan diklo vangte, kun chunga hna thawh nasat avang te in a awm ve hrim hrim thei. A tam ber hi chu in dim leh nunphung in adjust chuan a dam ve mai thei a, thenkhat chu dam har tak tak, benvawn tlat pawh a awm ve thin.

Natna tlanglawn tak pakhat leh chu dar/koki bul na kan tih hi a ni. Mi thenkhat phei chuan natna hrileng emaw te an ti hial thin. He natna hi a awm thut hran lova-Hnathawhna te, infiamna ah te a na zek zek thin a- a lo rei hnuah a zual zel a, dam leh mai tura beisei laiin a zual ta zel a, banphar a lo har a, delh zawng te in a na em em ta thin a ni. He natna hi ‘impingement syndrome’ kan ti a, a lo nat zual zel hian ‘adhesive capsutitis’ emaw ‘frozen shoulder’ emaw kan ti ta thin a ni. A dam har a, physiotherapy hmangin a enkawl theih a anih loh chuan local steroid injection (Triamcinole acetate/hydrocortisone acitate) hmangin a enkawl theih a ni. Zunthlum nei te tan fimkhur a ngai deuh a, a awm nawn duh bik bawk.

Gout chungchang hi sawi tel a tha. Thisen ah hian chemical chi hrang hrang a awm ve a, glucose[sugar] a pangai aia a tam chuan diabetes kan ti a. Uric acid a awm zat tur aia a tam hian Gout kan ti ve mai a ni. Uric acid hi thisena a tam viau chuan ruhchuktuah ah a tang khawm a, a sen vung na em em thin a ni. Gout na hi chu na tak a ni. Ruhchuktuah na lo hi chu tihrawl lamah na a siam hran lo. A chang chuan kal [kidney] ah lungte (uric acid stone) a siam ve thei a ni.Tui [water] in tam a pawimawh. Tin, nachhawkna ei a ngai a, eng nachhawkna pawh a tha. BP sang neilo tan Eterocoxib 120 mg hi a tha khawp mai, fimkhur erawh a ngai. Tin, uric acid ti hniam thei damdawi chi hrang hrang a awm ve a . Allopurinol te, Febuxostat te an tha. Sa chi hrang hrang a hua a, ei loh a him ber. Protein sang apiang a hua a , chuvangin sangha te pawh hi a ngeih hran lo. Zikhlum (Cabbage) ah hian uric acid te a sang a, tin bekang ei a him lo bawk.

Ruh chuktuah, a bikin khup ruh na hi natna lar tak a ni a. Osteoarthritis kan ti a, taksa a lo upat hian ruh chuktuah tuam tu ruhno (cartilage) a lo chak lo ve a, a in nawt ral ve thin a ni. Ruhno ber a ral tawh chuan a ruh tak kha a lo langa, a na ta em em a. Kan kal zawngin a in nawt na ta thin a ni. Ruh chuktuah a lo nat tak avang hian ‘inflammatory response’ a lo awma, a tuam tu synovium chuan ruh chuktuah chhung ah tui tam tak a siam chhuak a, chu chu a chhekkhawl a, a lo tling mar/vung ta thin a ni. Hei hi taksa in ven na hmanrua pakhat a ni ve a. Ruh chuktuah kha a lo chet tlem phah thin a ni. Osteoarthritis a tan hian damdawi hrang hrang chondroitin sulphate te, glucosamine te, MSM te, Hyaluronic acid te a awm a, hengte hi a ngeih tan chuan a tha ve fu thin a. A then chu ngeih lem lo an awm bawk. Tin, nachhawkna chi hrang hrang a awm bawk a. Severe osteoarthritis (a nasa lutuk tawh) ah chuan total joint replacement (ruh chuktuah thlak tawp) mai a ngai thin. A hautak duh a, tin hmanrua tha bik a ngai bawk. Total joint replacement hi operation theatre thianghlim em em ngai chi a nih avangin a tih ve ngawt chi lem loh. A bika enkawl OT-ah chauh tih tur a ni.

Lirthei te a lo tam ta hle a , accident te a pung nasa hle a ni. Mizoramah hian statistic mumal tak kan nei lova, ruh tliak enkawlna a kan in senso zawng zawng hi kum khatah nuai 50 atanga nuai 100 inkar vel chu a nih a rinawm (record a awm lo, ngaihdan ani). Hei pawh hi traffic rules khauh tak a awm avangin a tlem zawk a ni. Ruh tliak zawng zawng hi a inzawm vek thin kher lova, zu in mi te, mei zu mi teah hian ruh a inzawm muang bik a, insum turin kan hrilh mawlh mawlh thina, tam tak chuan an zawm ve a, thenkhat zawm tum lem lo an awm bawk. Ruh tliak kan zai hian a technique te, a zawmna atana thir kan hman te, a ngheh dan te, ruh tliah dan hrim hrim te, ruh keh them paih ngai tam lutuk, han paih hnu a a kar awl zau ta lutuk te hian ruh inzawm hun a hril nasa thei hle. Tin, a septic leh septic loh hian a hril thui hle bawk. Ruh tliak a lo septic hian kan sawi tak ruh nget a siam a, a buaithlak thei hle. Natna hrik a bikin Staphylococcus hi hmanlai atanga min tibuai tu a la ni reng fan a, surgeon thiam ber ber te ti tlawm tu pawh a ni thin zawng a nih hi.

Spinal cord injury chungchang hi hriat ngai pawimawh tak pakhat ni in ka hria. Spinal cord hi kan hnungzang ruh kawrawng chhungah hian a awm a, luruh chhung a thluak atangin a rawn chhuk a, kan hnungzang ruh ah a chhuk a, kawng ruh laihawl velah a tawp a, ngum ruh thlengin a peng te chu a chhuk thla ta a ni. Hnungzang ruh a lo tliah (tliak / fracture) hian a nasat dan ang zelin a chhunga spinal cord chu a nek sawr per kual vel ta thin a, kan hriatna leh chetna line pui ber chutia hliam a lo nih tak avang chuan na hriatna te, khawih hriatna te leh kan chet theihna te kan lo hloh ta thin a ni. A tlangpuiin spinal cord injury a awm hian a tir darkar 12 atanga 24 chhung a dam leh tura tangkai test hrang hrang a hlawhchham chuan 100% a dam leh tura beiseina a tlahniam hle thin. Zai (operation) tih hian dam leh theihna hi a hril nasa lo hle, a pawimawh zawk chu spinal cord chhiat nasat leh nasat lovah a innghat ber a ni. Operation tih a ruh kilh ngeh hian damlo enkawl a awlsam phah a, bed sore te a veng a, damlo kha a thuttir hma theih a, wheelchair te pawhin a nawrkual theih hma a ni. Spinal cord recovery lampang chu a hril thui ber lo. Tunlaiin stem cell research te, neurotransmitter injecton te an ti tan a, a hlawhtlinna hi 100% a ni rih lova, beiseina sang tak leh man to tak tak a kalpui mek a ni. Chuvangin complete spinal cord injury (spinal cord chhe tawh) zai dam ngawt theih a ni lo tih hriat a tha. Beiseina beidawng tak siam tu a ni thei a ni. Spinal cord zai dam kan tih tam tak te hi chu zai loh pawh a dam tur tho a ni a, zai hian a tanpui chauh a ni zawk. Amaherawhchu ruh tliakin nasa taka spinal cord a nek tih x ray atangin emaw MRI atangin emaw a hmuh a nih chuan a hma lama a nektu tih bo, laksawn a pawimawh ve tho, ziaawm phah tam tak an awm ve a ni, zai ngei ngei tur tihna lam a ni lo. Physiotherapy hi a pawimawh hle a, physiotherapist thiam tak leh inpe zo tak hnuaiah chuan harsatna tam tak a ziaawm phah thei a ni.

Ruh leh tha natna chi hi a tam em em mai a, vawikhatah ziah sen chi a nilo. Mihringte hi hmel leh mizia in ang lo tak tak kan nih ang hian kan taksa pian hmang hi a in ang lo em em a, thana nei awlsam bik te, kawngna nei hma bik te kan awm a, kan ruh rel leh ruh chuktuah pianhmang te pawh hi in ang lo tak tak a ni. Kan pian hmang ang zel hian in adjust a ngai thin a. Mi in in adjust (siamrem) thiam te hi mi vanneih an ni. Natna thuhmun leh in ang rau rau ah doctor rawn zing deuh leh rawn zing lo deuh te pawh an awm thei khawp ang.